Ad (İsim) Tamlamaları

Ad Tamlamaları:

Kimi zaman bir ad, bir varlığı ya da kavramı tanıtmaya yetmez. Bu durumda birçok adı bir anlam ilgisi içinde birlikte kullanırız. Böylece ad tamlamaları oluşur.

Ad tamlamalarında birinci öğeye “tamlayan”, ikinci öğeye “tamlanan” denir. Tamlayanın al­dığı eke “tamlayan eki”, tamlananın aldığı eke “iyelik” eki veya “tamlanan eki” denir.

Ad tamlamaları dörde ayrılır:

1. Belirtili Ad Tamlaması

Tamlayan ve tamlanan eki almış tamlamadır.

telefon-un ses-i                  gönlüm-ün sultan-ı             rüzgar-ın uğultu(s)-u

ova(n)-ın yeşil-i                  köy-ün yol-u                         biz-im ses-imiz

mart-ın soğuğ-u                   kuşlar-ın sesler-i                çalışman-ın fayda(s)-ı

açılış-ın saat-i                        ben-im kitab-ım                 bebeğ-in ağlama(s)-ı

o(n)-un eldiven-i                  ev-in kapı(s)-ı                     masan-ın üst-ü

  • Belirtili tamlamalarda araya sözcük veya sözcükler girebilir.

Soruların konulara göre dağılımına baktık.

Semra’nın bitmek tükenmek bilmeyen gevezelikleri beni kızdırıyor.

Köyün büyük gayretler sonucunda yaptırılan okulu için güzel bir açı­lış hazırladık.

  • Belirtili tamlamalarda tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir:

Suyu oldukça sıcaktı bu denizin.

Durumu iyiye gidiyordu hastanın.

  • Tamlayan veya tamlanan birden fazla olabilir:

Dağın, taşın soluğu

Çoluğun çocuğun maskarası

Şiirin büyüsü, ahengi, atmosferi

Evin kapısı, penceresi

  • Bazı tamlamalarda “-m” ekinin yerini “-den” eki alabilir:

Koltuklardan üçü       

Sorulardan birçoğu      

Çocuklardan hiçbiri

  • Kişi ve işaret zamirleri sadece tamlayan olurken diğer zamirler hem tamlayan hem tamlanan olur:

Dosyaların bazısı 

Soruların tümü

Kendisinin hatası                                      

Şunun şurası

Neyin nesi                                      

Onun evi

  • İsim fiiller (mastarlar) tamlayan ya da tamlanan olabilir:

Susmanın cezası 

balıkçının dönüşü

suyun akışı         

gezmenin zararı

  • Sıfat fiiller adlaşarak isim tamlamalarında görev alabilir:

Koşanın hızı 

bilmişin lafları        

tanıdığın tavsiyesi

  • Tamlayan ya da tamlanan kimi zaman düşebilir. Böyle durumlarda tamlama özelliği kaybolsa da anlam değişmez:

Kazağı çok güzelmiş. (onun kazağı)

Bu kitap Ali’ninmiş. (Ali’nin kitabıymış.)

  • Bazen halk ağzında tamlayan ya da tamlanan eki düşebilir:

Bizim okul (Bizim okulumuz)

Amca oğlu (Amcamın oğlu)

  • İyelik eki almış her sözcük, aynı zamanda tamlayanı düşmüş bir isim tamlamasıdır.

Kitabım kayboldu, (benim kitabım)

Kardeşleri gelmemiş, (onun kardeşleri)

Eviniz çok geniş, (sizin eviniz)

Sorularımız çok kolay, (bizim sorularımız)

  • Bir belirtili isim tamlaması bir adın önüne gelerek onu niteleyebilir. Bu durumda sıfat tamlamasının tamlayanı, yani sıfat olur.

Sınıfın çalışkanı Ayşe 

Dağların sahibi Dadaloğlu

Gözümün bebeği kızım

  • Belirtili ad tamlamalarda tamlayanın kaynaştırması “-n”, tamlananın kaynaştırması ise “-s” sesidir. Sadece “su” ve “ne” sözcüklerinde bu kural bozulur.

Suyun akışı

Çeşmenin suyu     

Neyin nesi

  • Bir sıfat, tamlayanı veya tamlananı niteleyebilir:

Sazın eski telleri (Tamlananı nitelemiş.)

Kırık sazın telleri (Tamlayanı nitelemiş.)

  • “ben” ve “biz” zamirlerinin tamlayan olduğu örneklerde tamlayan ve tamlanan ekleri değişim gösterir:
bizim ses-imiz                   ben-im kıtab-ım

2. Belirtisiz Ad Tamlaması

Tamlayanı ek almamış, tamlananı iyelik eki almış tamlamadır:

Türk dili                                      Tuz Gölü                           Çoban çeşmesi

Gurbet acısı                               Ihlamur kokusu             Cami avlusu

Telefon görüşmesi                  Erik hoşafı                     Duvar saati

Şiir dünyası                               Şam şeytanı                  Koltuk değneği

Yer sarsıntısı                             Pazar günü                    Deniz suyu

  • Belirtili ad tamlaması bir türün belli bir tanesini ifade ederken belirti­siz ad tamlaması o türün tamamını ifade eder: “gömleğin düğmesi” türün belirli bir tanesini, “gömlek düğmesi” türün tamamını anlatır.
  • Araya sözcük girmez. Bazen anlatım bozukluğu yapmamak için meslek bildiren tamlamalarda araya sözcük getirilmektedir. Bir son­raki kurala baktığımızda buna gerek olmadığını ve bu örneklerin an­latım bozukluğu yaratmadığını görebiliriz.
  • Belirtisiz ad tamlamalarında sıfat sadece tamlayanı ya da tamlananı değil, tamlamanın tamamını niteler:

Eski maliye bakanı  

  • Tamlayanla tamlanan yer değiştirmez.
  • Tamlayan veya tamlanan birden fazla olabilir:

Ihlamur, nane, kekik kokusu; elektrik, telefon ve su faturası

  • Bazı belirtisiz ad tamlamaları anlamca kalıplaşmıştır, belirtiliye çev­rilemez:

Çamaşır makinesi, salı günü…

  • Bu tamlamalarda bazen tamlayan cümle değerinde olabilir:

Kiralıktır levhası         Bu sınav zordu sözü                İşim var mazereti…

  • Belirtisiz ad tamlamalarında zamirler görev almaz.
  • Belirtisiz ad tamlaması, bir adı niteleyerek sıfat görevi üstlenebilir:

Vişne çürüğü kazak

  • Belirtisiz ad tamlaması kalıplaşarak birleşik ada dönüşebilir:

Boğaziçi, hanımeli, Kuşadası…

  • Kimi zaman belirtisiz ad tamlamasındaki iyelik eki düşer:

Âdâna kebap (ı)…

  • Kadı köyü, top kapısı, şiş kebabı gibi belirtisiz ad tamlaması kurulu­şundaki bazı adlar bugün iyelik eklerini düşürerek Topkapı, Kadıköy, şişkebap şeklinde kalıplaşmıştır.
  • Belirtisiz ad tamlamaları değişik anlamlar taşıyabilir:

Sel felaketi, deprem korkusu…

(Tamlayan, tamlananın nedenini belirtmiş.)

Tarih kitabı, kayın ormanı…

(Tamlayan, tamlananın türünü belirtmiş.)

Domates salçası, üzüm sirkesi…

(Tamlayan, tamlananın neden yapıldığını belirtmiş.)

Amasya elması, Ankara keçisi…

(Tamlayan, tamlananın nereye özgü olduğunu belirtmiş.)
Tespih böceği, limon ayvası…

(Tamlayan, tamlananın neye benzediğini belirtmiş.)

Devrek bastonu, Hereke halısı…

(Tamlayan, tamlananın nerede imal edildiğini belirtmiş.)

3. Takısız Ad Tamlaması

Tamlayan ekinin de iyelik ekinin de olmadığı ad tamlamasıdır. Bu ekler olmadığı için sıfat tamlamasıyla benzerlik gösterir.

Takısız ad tamlamasının yalnızca bir görevi vardır:

  • Tamlayan, tamlananın hangi maddeden yapıldığını belirtir:

cam tabak, plastik leğen, kağıt mendil…

  • Takısız ad tamlaması dil bilgisinde henüz oturmamış ve tartışılan bir konudur. Bu yüzden sınavlarda bu konuyla ilgili doğrudan soru çık­mamaktadır. Bu konuyla ilgili üç farklı görüş vardır.
Görüş1: Takısız ad tamlaması diye bir kavram yoktur. Tamlayan ve tamlanan eki almayan tüm tamlamalar sıfat tamlamasıdır.

Görüş 2: Tamlayan, tamlananın neden (hangi maddeden) yapıldığı­nı belirtenler takısız ad tamlaması; tamlayan, tamlananın neye ben­zediğini anlatanlar sıfat tamlamasıdır.

Görüş 3: Tamlayan, tamlananın neden (hangi maddeden) yapıldı­ğını belirtenler ve tamlayan, tamlananın neye benzediğini anlatanlar takısız ad tamlaması; diğerleri sıfat tamlamasıdır.

4. Zincirleme Ad Tamlaması

Ad tamlamasında tamlayanın, tamlananın ya da her ikisinin daha küçük ad tamlamasından oluşmasıyla meydana gelen tamlamadır:

zincirleme ad tamlaması