SESLERİ AYNI, İŞLEVLERİ FARKLI OLAN EKLER
Türkçedeki bazı eklerin sesleri aynı, işlevleri farklıdır. Söz geiimi “-de”, “Sen, gözde kaç tabaka olduğunu biliyor musun?” cümlesinde ismin bulunma hâli ekidir. Bu ek bu kelimede çekim eki görevindedir.’O, sınıfımızın en gözde öğrencisidir.” cümlesindeki “-de” ise eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştiren bir yapım ekidir. “Göz” kelimesi isim, “gözde” kelimesi sıfattır.
Sesleri aynı işlevleri farklı olan bu tür eklerden birkaçını inceleyelim:
1.”-a,-e”
- Öğrencilerim-e güvenirim, (yönelme hâli eki)
- Birazcık da dışarı bak-a-lım, (istek kipi eki)
- Kendimi bu yola ad-a-dım. (İFYE)
- Bu kısa sür-e-de bir şey yapamam. (FİYE)
2. “-dan, -den”
- Bu haberi kim-den duydun? (ayrılma hâli eki)
- O, sıra-dan insanlarla dost olmazdı. (İİYA)
- Öndekiler-den biri ayağa kalktı, (tamlayan/ilgi hâli eki)
3. “-ı, -i, -u, -ü”
- Pantolon-u çok güzelmiş. (3. tekil kişi iyelik eki)
- Pantolon-u ütüledim, (belirtme hâli eki)
- Güneş doğ-u-dan yükselir. (FİYE)
- Tencerenin dibini kaz-ı-maya çalışıyordu. (FFYE)
4. “-in, -in, -un, -ün”
- Kitab-ın kapağında ilginç bir resim vardı, (tamlayan/ilgi eki)
- Kitab-ın edebiyat çevrelerince çok beğenil¬miş. (2. tekil kişi iyelik eki)
- Bana bakmay-ın. (emir kipi 2. çoğul kişi eki)
- Size çok al-ın-dım. (FFYE)
- Bu ek-in-ler ne zaman olacak? (FİYE)
5. “-im, -im, -um, -üm”
- Nerede oyuncaklar-ım? (1. tekil kişi iyelik eki)
- Ben bir dil işçisiy-im. (ek fiilin geniş zaman 1. tekil kişi eki)
- Okuduklarımı anlayacağ(k)-ım. (1. tekil kişi
- Ben-im suçum yoktu, (tamlayan/ilgi eki)
- Ver-im-liliğimizi artırmamız gerekiyor. (FİYE)
6. “-ma, -me”
- Onunla bir daha konuş-ma. (olumsuzluk eki)
- Konuş-ma sırası nihayet bende. (FİYE)
7. “-sa,-se”
- işimiz bit-se de eve git-se-k. (dilek-şart kipi eki)
- Bu olayı hepimiz garip-se-miştik. (İFYE)
8. Sıfat-fiil ekleri, yapım; kip ekleri, çekim ekidir:
- Böyle koş-ar adımlarla nereye gidiyorsun? >> sıfat-fiil eki (yapım eki)
- O, her sabah bu parkta koş-ar. >> kip eki (çekim eki)
- O maçta unutulmay-acak goller vardı. >> sıfat-fiil eki (yapım eki)
- Bu maç hiçbir zaman unutulmay-acak. >> kip eki (çekim eki)
9. İyelik Eki Belirsizliği: Bazen bir kelimenin kaçıncı kişi iyelik ekini aldığı belirlenemeyebilir. “Romanını okudum.” cümlesinde böyle bir durum söz konusudur. Bu cümlede “roman“ın kime alt olduğu (2. tekil ya da 3. tekil kişi) belli değildir. Böyle durumlarda cümlenin başına “onun” ya da “senin” kelimelerinden biri getirilerek cümledeki anlam belirsizliği giderilebilir.
ÖRNEK SORU (OSS – 2000)
I. Teyzelerin dün sinemaya gittiler.
II. Çiçeklerine yazın bolca su vermelisin.
III. Kalemlerini başka kutuya yerleştirdi.
IV. Ceketlerimizi dolaba astım.
V. Evleri bize çok yakındır.
Yukarıdaki cümlelerin hangilerindeki atı çizili sözcüklerin aldığı ekler, onlara hem ikinci, hem de üçüncü tekil kişiye ait olma anlamı katmıştır?
A) I. ve II. B)l. veV. C) II. ve III. D) III. ve IV. E) IV. ve V.
ÇÖZÜM:
Altı çizili sözcükler incelendiğinde “teyzelerin” sözcüğünde ikinci tekil, “ceketlerimize” sözcüğünde birinci çoğul, “evleri” sözcüğünde ise üçüncü çoğul kişi iyelik eklerinin kullanıldığı görülecektir. İkinci ve üçüncü cümlelerde ise sözcüklerin hangi ekleri (ikinci ve üçüncü tekil kişi iyelik ekleri) aldığı belli değildir.
Cevap C
ÖRNEK SORU
Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcükte “-ma, -me” eki ötekilerden farklı bir görevde kullanılmıştır?
A) Onları görmesin diye elinden geleni yapıyordu.
B) Olup bitenleri hayalinde canlandırmaya çalışıyordu.
C) Bekleme odasının nerede olduğunu sordu.
D) Bu türlü aktarmaların yazıya yeni bir şey katmadığına inanıyordu.
E) Hepiniz bisiklete binmeyi öğrenmelisiniz, diye bizleri uyardı.
ÇÖZÜM:
B, C, D ve E seçeneklerindeki altı çizili sözcüklerde “-ma, -me” eki, isim-fiil eki; “Onları görmesin diye elinden geleni yapıyordu.” cümlesindeki “-me” ise olumsuzluk ekidir.
Cevap A
ÖRNEK SORU
Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük, işlevi bakımından ötekilerden farklı bir ek almıştır?
A) Bugünlerde birçok yeni yayın piyasaya çıktı.
B) Bunları defterinize yazın, ileride size gerekebilir.
C) Akşama kadar evde bir yığın iş yaptı.
D) Yazarın bu kitabında dizin bölümü yok.
E) Turizmde bu yıl Karadeniz’e akın var.
ÇÖZÜM:
“Yayın, yığın, dizin, akın” sözcüklerinde fiilden isim yapan ek (yapım eki); “Bunları defterinize yazın, ileride size gerekebilir.” cümlesinde ise emir kipinin 2. çoğul kişi eki (çekim eki) kullanılmıştır.
Cevap B