Sözükte Anlam Değişmeleri

1. Anlam genişlemesi: Bir varlığın bir türünü veya bir bölümünü anlatan, kullanılış alanları dar olan şeyleri gösteren kelimelerin zamanla o varlığın bütününü, bütün türlerini anlatır duruma gelmesine anlam genişlemesi denir. Söz gelimi ödül kelimesi eskiden sadece güreşlerde verilen mükâfatı karşılarken günümüzde bütün yarışmalarda verilen mükâfatları karşılar duruma gelmiştir.

2. Anlam daralması: Bir kelimenin daha önce anlattığı şeyin ancak bir bölümünü, bir türünü anlatır duruma gelmesine, genel anlamdan özel anlama geçmesine anlam daralması denir. Önceleri şeftali, kayısı, zerdali ve armut gibi meyvelerin ortak adı olan erik kelimesinin buglin ortak dilde yalnızca bir tek bitkinin ve meyvesinin adı haline gelmesi; geniş anlamda bütün meyveleri ifade eden yemiş kelimesinin dar anlamda incir anlamına gelmesi “anlam daralmasına örnek gösterilebilir.

3. Anlam iyileşmesi: Bir kelimenin, eski anlamına göre daha iyi bir anlam ifade eder duruma gelmesine anlam iyileşmesi denir. Bugün birçok dilde, ordudaki en yüksek dereceyi gösteren mareşal kelimesinin “Eski Almanca”da at bakıcısı, nalbant anlamına gelmesi; “Eski Türkçe”de fena, kötü anlamında kullanılan yabız kelimesinin yavuz biçimini aldıktan sonra yaman, yiğit anlamında kullanılması gibi.

4. Anlam kötüleşmesi: Bir kelimenin eski anlamına göre daha bayağı, kötü bir anlamı ifade etmesine anlam kötüleşmesi denir. “Eski Türkçe”de ufak, küçük, çocuk anlamına gelen uşak kelimesinin bugün emir kulu; Farsça canlı varlık demek olan canavarın yırtıcı hayvan; Arapçada meslektaş anlamına gelen harîf kelimesinin herif şeklini aldıktan sonra kaba dilde erkek anlamına gelmesi, “anlam kötüleşmesi”ne örnek gösterilebilir.

5. Anlam kayması: Bir kelimenin anlam iyileşmesi ya da kötüleşmesine uğramadan daha önce anlattığı kavramdan ayrı, yeni bir kavramı ifade eder duruma gelmesine anlam kayması denir. “Eski Türkçe’de elçi, sözcü, haberci, peygamber anlamlarında kullanılan savcı kelimesinin bugün devlet adına ve yararına davalar açan, kamu haklarını ve hukuku yerine getirmek üzere yargıç katında sanıkları kovuşturan görevli anlamında kullanılması, anlam kaymasına örnek gösterilebilir.

6. Anlam aktarması: Bir kavramın, nesnenin, niteliğin vb.nin onunla bir yönden ilişkisi, benzerliği ya da yakınlığı olan başka bir kavram, nesne, nitelikle anlatılmasına, böylece bir kelimenin daha önce karşıladığı anlamın yanında başka bir anlamı da karşılayacak duruma gelmesine anlam aktarması denir. Anlam aktarması, kelimelerin çok anlamlılık niteliği kazanmasını sağlayan en önemli anlam olayıdır.

Not: Sözükte Anlam Değişmeleri içinde  Anlam aktarmaları (deyim aktarmaları ve ad aktarmaları) da vardır. Bunlara ayrıca bakınız.