Anlamlarına Göre Fiiller (İş – Oluş – Kılış)

Eylem (Fiil)

İş, oluş, kılış ya da durum anlatan sözcüklere “eylem” denir. Türkçenin bel kemiğidir. Yükle­mi oluşturma görevine sahiptir.

Eylemler mastar eki (-mak/-mek) alabilen sözcüklerdir: koşmak, yürümek, gülmek…

İPUCU:

Eylemler kendilerine özgü çekim eklerini alarak daima yüklemde bulunur.

ANLAMLARINA GÖRE EYLEMLER

1. Oluş Eylemleri: Bir zaman süreci içerisinde kendiliğinden gerçekleşen eylemlerdir:

büyü-, uza-, sarar-…

  • Özne eylemden etkilenen varlık durumunda da olduğundan oluş eylemleri nesne almaz:

Çiçekler hızla büyüdü. (Büyüyen de (özne) büyüme eyleminden etkilenen de (nesne, çiçeklerdir.)

  • Bilinç gerektirmeyen eylemlerdir. Çoğunlukla doğaya özgüdür. Gerçekleşmesinde özne­nin doğrudan bir etkisi yoktur ve özne üzerinde gerçekleşir.

2.  Durum Eylemleri: Öznenin içinde bulunduğu durumu ya da niteliği bildiren eylemlerdir:

uyu-, dur-, bekle-, sus-…

  • Bu eylemlerde özne durağandır (pasif). Bu eylemlerde öznenin içinde bulunduğu durum anlatıldığından durum eylemleri çoğunlukla nesne almaz:

Bebek yatağında uyuyor. (Bebeğin (özne) içinde bulunduğu durum belirtildiğinden, bebeğin dışında bir varlık eylemden etkilenmez; yani eylem nesne almaz.)

  • Ancak, nesne alan durum eylemleri de vardır:

Çiğdem, Zehra’ yı kapıda bekledi. (“Zehra” nesnedir.)

  • Durum eylemlerinin sona ermesi için yeni bir eylemin başlaması gerekir; uyuyan bebeğin uyanması, duran birinin hareket etmesi gibi. İnsana özgü eylemlerdir.

3.  İş (Kılış) Eylemleri: Öznenin bir nesne üzerinde bir iş gerçekleştirdiği eylemlerdir:

vur-, kır-, yaz-, at-….

  • Kılış eylemleri çoğunlukla insana özgüdür. Bilinç gerektiren eylemlerdir. Bu eylemler nesne almaktadır:

Annem börek pişirdi. (Anne (özne) işi yapmakta bu işten de börek (nesne) etkilenmektedir.)

  • Eylemlerin anlamca bölümlenmesi onların cümledeki kullanım bi­çimlerine bağlıdır.

On dakika sonra güneş açtı. (oluş eylemi)

Fuat Usta, tencerenin kapağını açtı. (iş eylemi)

İPUCU:

Eylemlerin kılış, oluş, durum gibi anlamsal özelliklerini bulurken sözcüklerin te­mel ve yan anlamları ele alınır; sözcüklerin mecaz anlam kullanımlarında bu anlamsal özellikler aranmaz.