Yapılarına Göre Fiiller

Yapılarına Göre Eylemler

Eylemler yapılarına göre üçe ayrılır: basit, türemiş ve birleşik eylem.

A. Basit Eylem: Yapım eki almamış eylemlerdir. Bunlar çekim eki alabilir:

koş, koştu, koşmayacak…

B. Türemiş Eylem: Yapım eki almış eylemlerdir. Bunlar addan ya da eylemden türeyebilir:

su-la-, mor-ar-, mektup-laş-… (addan eylem)

koş-uş-, giy-dir-, at-ıl-… (eylemden eylem)

C. Birleşik Eylemler: En az iki sözcükten oluşan eylemlerdir.

Birleşik eylemler üçe ayrılır:

1. Kurallı (Özel) Birleşik Eylemler:

İki eylemin aralarına ünlü bir harf alarak kurdukları birleşik eylemlerdir. Bunlar bitişik yazılır.

Kurallı birleşik eylemler dörde ayrılır:

a) Yeterlik Birleşik Eylemi: Eyleme -e-bil- eklenerek yapılır, eyleme yeterlik ya da olasılık anlamı katar:

eylem+e+bil-

Bu konuyu anlat-a-bilir. (yeterlik anlamı) (olasılık anlamı)

• Yeterlik birleşik eyleminin olumsuzu değişik biçimlerde yapılabilir.

Yolculuğa çık-a-maz. (bil- eylemi düşer, yerine olumsuzluk eki gelir; isteğe bağlı olmama anlamı da katar.)

Yolculuğa çık-a-ma-y-a-bilir. (bil- eylemi düşmez, aradaki ünlü harf­ten sonra -ma-y-a/-me -y-e ekleri getirilir; isteğe bağlı olmama an­lamı katar:)

Yolculuğa çık-ma-y-a-bilir. (bil- eylemi düşmez, birinci eylemden sonra -me-y/-ma-y ekleri getirilir; isteğe bağlı anlamı katar.)

b) Yaklaşma Birleşik Eylemi: Eyleme “-e-yaz-” eklenerek yapılır. Eylemin bildirdiği işe çok yaklaşıldığını ama işin gerçekleşmediğini bildirir:

Az kalsın düş-e-yaz-dım. (Düşecektim ama düşmedim.)

HATIRLATMA:

Yaklaşma eyleminin olumsuzu yoktur çünkü kendi anlamında olumsuzluk vardır. Bu eylemin yerine işlek dilde “artık, az daha, az kaldı, az kalsın, neredeyse” sözcükle­riyle yaklaşma anlamı sağlanır.

c) Tezlik Birleşik Eylemi: Eyleme “-i-ver-” eklenerek yapılır. Eylemin çabucak gerçekleşti­rildiğini bildirir:

Buraya gel-i-ver. (Çabucak gel.)

d) Sürerlik Birleşik Eylemi: Eyleme -a-dur-, -a-kal-, -a-gel, -a- eklenerek yapılır. Eylemin sürdüğü anlamını bildirir:

Sen böyle gid-e-dur.

Öylece bak-a-kaldı.

Bu durum binlerce yıldır ol-a-gelir.

HATIRLATMA:

Özel kurallı birleşik eylemler her zaman bitişik yazılır.

HATIRLATMA:

Bu başlıkların dışında kurallı birleşik eylemler kapsamında yer alan başka birleşik eylemler de vardır. Bunlar adını, söze kattığı anlamdan alır ve ayrı yazılır.

Çocuğu sevesim geldi. İsteklenme

O an oraya gideceği tutmuştu. Beklenmezlik

Bir ara her şeyi anlatacak oldu. Davranma

Bu konu başka yerde de geçiyor olmalı. Olasılık

2. Yardımcı Eylemlerle Yapılan Birleşik Eylemler:

Ad soylu sözcükle yardımcı eylemin (et-, ol-, kıl-, buyur-, eyle-) birlikteliğinden doğan birleşik eylemlerdir:

Ona yardım edin.

Ayakkabım yok oldu.

Af buyurun beyefendi.

Seni yetkili kılıyorum.

Hoca, böyle vaaz eyledi.