Namık Kemal’in iki cilt olarak tasarlayıp yalnız bir cildini yazabildiği Cezmi (1881), Türk edebiyatının ilk tarihi romanıdır. Konusunu 16. yüzyıldaki Türk-iran savaşlarından alan bu eserde yazar, Celalettin Harzemşah dramında olduğu gibi İslam birliği tezini savunmuştur.
Cezmi Özeti:
Cezmi istanbul yöresinde tımar sahibi olan bir sipahidir, iyi silah kullanır, iyi bir binicidir ve şairdir. Osmanlı ordusuyla iran’a karşı savaşan Kırım kalgay’ı Adil Giray ile tanışır. Savaşta Adil Giray tutsak düşmüş ve Tebriz’e götürülmüştür. Şahın karısı Şehriyar, Adil Giray’a âşık olmuştur; ancak Adil Giray ile şahın kız kardeşi Perihan birbirlerini sevmektedir, iki âşıkın gizli bir planı vardır. İran tahtını Şiilerin elinden kurtaracak, İran ile Osmanlı Devleti arasında barışı kuracaklardır. Bu konuda kendilerine yardım etmek üzere Cezmi’yi çağırmışlardır. Fakat Adil Giray ile Perihan arasındaki aşkı öğrenen Şehriyar onları öldürtür. Cezmi yaralı olarak kurtulur, arkadaşlarını gömdükten sonra yarasından akan kanla mezar taşlarına bir şiir yazar ve derviş kılığına girerek oradan uzaklaşır.