Orta Oyunu Nedir Ne Demektir
Orta oyunu, Karagöz’ün perdeden meydana inmiş biçimi gibidir. Perde arkasında tek bir oyuncunun deriden yapılmış figürleri oynatarak perde üzerinde canlandırdığı bir oyun olan Karagöz‘deki hayali kişiler, orta oyununda gerçek aktörlerle bir meydanda oynanır.
Kişileri, oyun repertuvarı, güldürme yöntemleri, kuruluşu birbirine çok benzeyen bu iki oyundan hangisinin hangisinden yararlandığını anlamak çok zordur. Orta oyunu yerine “kol oyunu”, “meydan oyunu”, “taklit oyunu”, “Zuhuri” gibi karşılıklar da kullanılmıştır.
Orta oyununun ilk oynanış biçimleri üzerine fazla bilgi yoktur. Bu oyunla ilgili bilgilerin kaynağı çoğunlukla, orta oyunun son dönemindeki Kavuklu Hamdi, Küçük İsmail, Abdürrezzak gibi ustaların uygulamalarında aldığı biçimdir. Oyunun başkişileri Pişekâr ve Kavuklu‘dur ve oyunun çatısı, bu iki kişinin karşıtlığında gelişir. Oyunun yapısını oluşturan dört bölüm, Karagöz’de olduğu gibidir:
Orta Oyununun Bölümleri
1. Öndeyiş: Zurnanın Pişekâr havası çalması üzerine Pişekâr meydana gelir, seyircileri selamlar ve zurnacıyla konuşur. Daha sonra zurna Kavuklu havası çalar. Bu sefer de Kavuklu ile Kavuklu-arkası (cüce veya kambur) gelir ve kendi aralarında konuşurlar. Çoğu kez Kavuklu ve Kavuklu-arkası, Pişekâr’ı görünce korkarlar.
2. Söyleşme: Kavuklu’nun Pişekâr ile karşılaşması ile birlikte ikisi arasında geçen konuşmaların olduğu bölümdür, iki başkişinin çene yarıştırdığı bu bölümde söyleşme önce “arzbâr” denilen tarzda yapılır. Söyleşenlerin tanıdık çıktığı, birbirlerinin sözlerini ters anladığı güldürücü bir söyleşmedir bu. Daha sonra söyleşme “tekerleme” tarzında sürdürülür ki tekerlemelerde Kavuklu, Pişekâr‘a hayalî bir olayı başından geçmiş gibi anlatır, sonra da bunun bir düş olduğu anlaşılır.
3. Fasıl: Tekerlemenin bitimiyle başlayan oyunun asıl bölümüdür. Oyunların birçoğunda Kavuklu’nun iş aradığı ve Pişekâr’ın ona bir iş bulduğu görülür. Örneğin Kavuklu, “Hamam” oyununda aktar, “Fotoğrafçı”da fotoğrafçı, “Kunduracı”da eskici çırağı,”Büyücü Hoca”da büyücünün çömezi, “Kâğıthane Sefası“nda kahveci olur.
4. Bitiş: Pişekâr oyunu başlatma görevini üstlendiği gibi bitirme görevini de yerine getirir. Karagöz’de olduğu gibi seyircilerden özür diler ve gelecek oyunu haber verir.
Karagöz ve Orta Oyunundaki Kişilerin Karşılaştırılması
1. Eksen kişiler: Karagöz-Kavuklu, Hacivat-Pişekâr
2. Kadınlar: Bütün zenneler
3. İstanbul ağzı: Çelebi, Tiryaki, Beberuhi
4. Anadolulu kişiler: Laz, Kastamonulu, Kayserili, Eğinli, Harputlu, Kürt
5. Anadolu dışından gelenler: Muhacir (Rumelili), Arnavut, Arap, Acem
6. Zımmi (Müslüman olmayan kişiler): Rum, Frenk, Ermeni, Yahudi
7. Kusurlu ve ruhsal hastalar: Kekeme, Kambur, Hımhım, Kötürüm, Deli, Esrarkeş, Sağır, Aptal ya da Denyo
8. Kabadayılar ve sarhoşlar: Efe, Zeybek, Matiz, Tuzsuz, Sarhoş, Külhanbeyi
9. Eğlendirici kişiler: Köçek, Çengi, Kantocu, Hokkabaz, Cambaz, Curcunabaz, Hayalci, Çalgıcı
10. Olağanüstü kişiler, yaratıklar: Büyücü, Cazular, Cinler
11. Geçici, ikincil kişiler ve çocuklar