1. Olumlu Cümle: Eylemin veya durumun gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini bildiren cümlelerdir.

• Öğretmen, dün yeni konuya geçti.
• Babası, eskiden ünlü bir futbolcuymuş.

UYARI: Bazı cümlelerde olumsuzluk bildiren ek veya sözcük yer aldığı hâlde anlam olumlu olabilir. Bunlara “biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümle” denir.

• Masada yok yoktu. (Masada her şey vardı.)
• Sana kırgınlığım yok değil. (Sana kırgınım.)
• Seni anlamıyor değilim. (Seni anlıyorum.)
• İnsan bir selam vermez mi? (İnsan, selam verir.)
• Onun ne kadar hassas olduğunu bilmez miyim?
• (Onun ne kadar hassas olduğunu bilirim.)

2. Olumsuz Cümle: Eylemin veya durumun gerçekleşmediğini veya gerçekleşmeyeceğini bildiren cümlelerdir.

Eylemler, “-me/-ma” olumsuzluk eki ile olumsuz yapılır. İsim cümlelerinde ise olumsuzluk anlamı, “-siz” eki ve “yok, değil” sözcükleri ile sağlanır.

• Söz verdiği hâlde buluşmaya gelmedi.
• Bu yemek çok tuzsuz.
• Evde hiç ekmek yok.
• Bugün hiç iyi değilim.

UYARI: Bazı cümleler olumlu göründüğü hâlde, anlamca olumsuz olabilir. Bunlara “biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle” denir.

• Ne aradı ne de sordu. (Aramadı, sormadı.)
• Hani bana mesaj atacaktın? (Bana mesaj atmadın.)
• İnsan dostuna yalan söyler mi? (İnsan, dostuna yalan söylemez.)
• Sana yalan söyleyeceğimi sandıysan yanılıyorsun. (Sana yalan söylemem.)
• O günden sonra onunla konuşabilirsen konuş. (O günden sonra onunla konuşamazsın.)

UYARI: Olumluluk ve olumsuzluk, cümledeki veya yüklemdeki anlama bakılarak söylenmez. Eylemin veya durumun gerçekleşip gerçekleşmemesine bakılır.

• “Senden nefret ediyorum.” cümlesi olumludur çünkü eylem gerçekleşmiş.
• “Çok kötü biriydi.” cümlesi olumludur çünkü durum gerçekleşmiş.
• “Kimseye kötülük etmezdi.”  cümlesi olumsuzdur çünkü durum gerçekleşmemiş.

3. Soru Cümlesi: Soru anlamı taşıyan cümlelerdir. Soru anlamı ya “mi” soru eki ile ya da soru sözcükleri (ne, nasıl, ne zaman, kim…) ile sağlanır.

a) Olumlu Soru Cümlesi: Soru anlamı taşıyan olumlu cümlelerdir.

• Annen sence bizi duymuş mudur?
• Kim bu vazoyu kırdı?

b) Olumsuz Soru Cümlesi: Soru anlamı taşıyan olumsuz cümlelerdir.

• Sen daha ödevlerini yapmadın mı?
• Evde hiç ekmek yok mu?

c) Sözde Soru Cümlesi: Bazı cümleler biçim olarak soru cümlesi gibi görünse de soru anlamı taşımayabilir. Bunlar, cevap gerektirmeyen soru cümleleridir.

• Ben onun ne kurnaz olduğunu bilmez miyim?
• Bunları bana nasıl dersin?

4. Emir Cümlesi: Birine emir verildiğini anlatan cümlelerdir.

• Çabuk yanıma gelin!
• Bir kez olsun beni dinleyin!
• Odanı hemen topla!

Emir kipinde çekimli fiil olmaksızın kip kayması yoluyla emir anlamı taşıyan cümleler de vardır:

• Bugün bu işi bitireceksiniz!
• Kitapları hemen yerine koyalım!
• Herkesin bir sınırı olmalı!

5. Ünlem Cümlesi: Bir duygu (acıma, korkma, şaşma, sevinç, üzüntü, kaygı vb.) belirten veya hitap etme anlamı taşıyan cümlelerdir.

• Vah vah, daha çok gençmiş!
• Tüh, anahtarı yanıma almayı unuttum!
• Yaşasın!  Hey, baksana!   Sen!