Türk Destanları

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Dönemi’nde oluşturulan destanlar, oluş ve yayılma aşamalarından geçmiş, derlenme aşamasından geçmemiştir. Bu metinlerin tamamına yakını, Çin, İran ya da Moğol kaynaklarında yer almış, yani başka dillerde kaleme alınmıştır. Uygurca yazılan Oğuz Kağan Destanı‘nı, hem Uygur Türkçesiyle yazılması hem de destan türünün dünyadaki diğer örnekleriyle birçok açıdan benzerlik göstermesi bakımından diğer destanlarımızdan ayrı tutmak gerekir.
İslam Uygarlığı Çevresinde Gelişen Türk Edebiyatı Dönemi’nde oluşturulan destanların önemli bir bölümü manzum değil, mensurdur. Bu durum, bu metinleri destandan çok halk hikâyesine yaklaştırmaktadır.

Bu destanların temaları ve olay örgüleriyle ilgili olarak şunlar söylenebilir:

Yaratılış Destanı: Bu destanda evrenin ve insanın yaratılma­sı, iyilik ve kötülüğün kaynakları ve evrendeki düzen anlatılmaktadır.

Alp Er Tunga Destanı: Bu destanda Saka (İskit) Türklerinin MÖ 7. yüzyılda yaşadığı düşünülen hükümdarı Alp Er Tunga’nın ha­yatı, kahramanlıkları ve mücadeleleri anlatılmaktadır.

Şu Destanı: Şu, MÖ 4. yüzyılda yaşadığı tahmin edilen bir Sa­ka hükümdarıdır. Destanda Şu ile Büyük İskender arasındaki müca­deleler anlatılmaktadır.

Oğuz Kağan Destanı: Destana adını veren Oğuz Kağan’ın, Hun hükümdarı Mete (MÖ 209-174) olduğu tahmin edilmektedir.

Destanda Oğuz Kağan’ın yaşamı ve kahramanlıkları anlatılmaktadır.

Bozkurt Destanı: Destanda, Türklerin, bir katliamdan sağ kur­tulan bir bebekle, onu büyüten dişi bir kurttan türemeleri anlatılmaktadır.

Ergenekon Destanı: Destanda bir savaş sonrasında sağ kalan birkaç Türk’ün sarp dağlarla çevrili bir ovaya sığınmaları, burada çoğaldıktan sonra da dağın demir kısmını eriterek tekrar büyük bir mil­let olmaları anlatılmaktadır.

Türeyiş Destanı: Destanda iki ağacın gökten gelen bir ışığın etkisiyle hamile kalmaları, ardından beş çocuk doğurmaları, son­ra da bu çocuklardan birinin Uygurların hükümdarı olması anlatıl­maktadır.

Göç Destanı: Destanda Uygur ülkesine refah, sağlık, başarı ve bereket getiren Kutlu Dağ adındaki kayanın Çin’e götürülmesinden sonra ülkenin türlü felaketlerle karşılaşması, bunun sonucunda da Uygurların yurtlarını bı­rakarak başka bölgelere göç etmek zorunda kalmaları anlatılmaktadır.

Satuk Buğra Han Destanı: Destanda Karahanlılarm Müslümanlığı kabul eden ilk hükümdarı Satuk Buğra Han’ın yaşamı ve kahramanlıkları anlatılmaktadır.

Manas Destanı: Dört yüz bin mısradan oluşan bu destanda eserin başkahramanı olan Manas’ın başından geçenler çerçevesinde Müslüman Kırgızlarla putperest Kalmuklar arasındaki mücadeleler anlatılmaktadır.

Cengiz-nâme: Destanda Cengiz Han’ın kahramanlıkları ve yaptığı savaşlar anlatılmaktadır.

Timur Destanı: Destanda Timur Devleti’nin kurucusu olan Timur’un hayatı, savaşları ve seferleri anlatılmak­tadır.

Ediğe Destanı: Destanda 15. yüzyılda yaşamış Nogay beylerinden Edige’nin yaşamı ve kahramanlıkları an­latılmaktadır.

Seyyid Battal Gazi Destanı (Battalnâme): Destanda, Emevilerin 8. yüzyılda Bizans’a karşı yürüttüğü savaş­larda ünlenen, Türkler arasında “Battal Gazi”, “Seyyid Battal”, “Seyyid Battal Gazi” adlarıyla bilinen bir Arap kah­ramanının mücadeleleri Türk bir kahramana uyarlanarak anlatılmıştır.

Dânişmend Gazi Destanı (Dânişmendnâme): Destanda, Battal Gâzi’nin soyundan geldiğine inanılan Melik Dânişmend Ahmet Gâzi’nin Anadolu’da Müslüman olmayan topluluklarla yaptığı savaşlar anlatılmaktadır.