Gazel Nedir?
Gazel nazım biçimi Divan edebiyatında kaside nazım biçimiyle birlikte en çok kullanılan nazım biçimidir. Öyle ki Divan şairi olup da gazel yazmayan şair yok gibidir. Divan şiirini anlamak için gazel örnekleri okumak ve gazelin özelliklerini iyi bilmek gerekir.
Gazelin Özellikleri:
♦ Divan edebiyatının en çok sevilen, en yaygın nazım biçimidir.
♦ Sözcük anlamı “kadınlar için söylenen güzel ve aşk dolu söz”dür.
♦ Beyit sayısı genellikle 5-9 arasında değişir; fakat 4 beyitli gazeller olduğu gibi 15 beyitli gazeller de mevcuttur.
♦ Kafiye düzeni aa / xa / xa / xa / xa… şeklindedir.
♦ Gazelin ilk beytine “matla” (doğuş), son beytine ise “makta” (kesiş) ismi verilir.
♦ Matlanın altındaki beyit “hüsn-i matla“, maktanın üstündeki beyitse “hüsn-i makta” ismini alır.
♦ Gazelin en güzel beytine “beytü’l-gazel” ya da “şah beyit” denir.
♦ Şairin mahlası son beyitte geçer.
♦ Beyitleri arasında anlam birliği bulunan gazellere yek-ahenk; bütün beyitleri aynı güçte, aynı değer ve güzellikte olanlara da yek âvâz gazel denir.
♦ Gazeller işledikleri konulara ve bu konulara bağlı üsluplara göre farklı adlarla anılır:
♦ Aşkla ilgili acı, keder, yakarış, yakınma gibi içli duyguların anlatıldığı gazellere “âşıkane gazel” denir. Fuzuli bu tür gazellerin ustasıdır.
♦ Dünya nimetlerine, şan ve şöhrete önem vermemeyi, yaşamaktan zevk alma felsefesini işleyen gazellere “rindâne gazel” denir. Bakî’nin gazelleri bu tür gazellerin örneğidir.
♦ Nabi’nin gazellerinde olduğu gibi, özlü sözlerle hayat dersi veren ya da ahlakla ilgili öğütler aktaran, öğretici gazeller “hikemî gazel” adını alır.
♦ Sevgiliyi ve aşkın zevklerini zarif, çapkınca bir biçimde işleyen gazellereyse “şûhâne gazel” adı verilir. Nedim bu çeşit gazelde rakipsizdir.
Gazel Örneği
Süzme çeşmin gelmesin müjgan müjgan üstüne
Vurma zahm-ı sineme peykan peykan üstüne
Rize-i elmas eker açtığı her zahme o şuh
Lütfü var olsun ki eder ihsan ihsan üstüne
Dilde gam var şimdilik lütf eyle gelme ey sürür
Olamaz bir hanede mihman mihman üstüne
Yârdan mehcur iken düştük diyarı gurbete
Dehr yine gösterdi hicran hicran üstüne
Hem mey içmez hem güzel sevmez demişler hakkına
Eylemişler Rasih’e bühtan bühtan üstüne
Rasih
Yukarıdaki gazele bakarak aslında gazelin tüm özelliklerini siz kendiniz çıkarabilirsiniz. Gazelle ilgili bir soru sorulduğunda aklınıza bu gazeli getirin ve özelliklerini bu şiiri düşünerek sıralayın.
Musammat gazel, dize ortaları uyaklı olan ve dizeleri ortadan ikiye bölünebilen gazellere denir.
Musammat Gazel Örneği:
Beni candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı
Felekler yandı âbımdan muradım şem’i yanmaz mı
Kamu bîmârına cânân deva-yı derd eder ihsan
Niçün kılmaz bana derman beni bîmar sanmaz mı
Şeb-i hicran yanar canım döker kan çeşm-i giryânım
Uyarır halkı efgânım kara bahtım uyanmaz mı
Gûl-i ruhsârına karşu gözümden kanlu akarsu
Habîbim fasl-ı güldür bu akar sular bulanmaz mı
Gamım pinhan dutardım ben dediler yâre kıl rûşen
Desem ol bi-vefâ bilmen inanır mı inanmaz mı
Değildim ben sana mail sen ettin aklımı zail
Bana ta’n eyleyen gafil seni görgeç utanmaz mı
Fuzûlî rind-i şeydâdır hemfşe halka rüsvâdır
Sorun kim bu ne sevdadır bu sevdadan usanmaz mı
Fuzuli
Yukarıdaki gazelde dize ortalarında koyulaştırılmış kafiyelere dikkat ediniz.