ŞİİRDE TEMA
Coşku ve heyecanı dile getiren metinleri incelemenin üçüncü aşamasında metnin tema ve konusunun belirlenmesi vardır. Şiirler, ses ve anlam kaynaşmasından oluşan dize, beyit, bent gibi birimlerin, belli bir tema etrafında birleşmesi sonucunda oluşur. Bir söz dizisinin şiir sayılması için metnin bütününe yayılan bir kavram, duygu ya da hayalin olması gerekir, işte şiirdeki bu kavram, duygu ya da hayale tema denir.
Aşk, ölüm, yalnızlık, savaş, özgürlük, hoşgörü, çalışkanlık vb. birer temadır. Bu temalar şiirlerde belli zaman, yer, durum ve kişilerle sınırlandırılarak ele alınır. Temaların metinlerde bu şekilde sınırlandırılmalan onları birer konuya dönüştürür.
Tema soyut ve genel, konu somut ve özeldir. Tema, metin dışında da vardır, onu özelleştirerek şiirinde konulaştıran, şairdir. Bu cümlelerle şunu kast ediyoruz: Tema, şiirde ele alınan kavram, duygu, hayal, varlık, nesne, kişi vb.nin en genel ve kapsayıcı karşılığıdır.
Konu ise o temanın metinde somutlaşmış ve sınırlandırılmış hâlidir. Aynı temaya sahip olmalarına, hatta aynı şair tarafından yazılmalarına rağmen, konusu birbirinden farklı olduğu için birbirine benzemeyen binlerce şiir vardır. Söz gelimi aşk, en eski çağlardan beri bütün dünyada en çok ele alınan temalardan biri olmuş, Türk edebiyatında da pek çok aşk şiiri yazılmıştır. Bu şiirlerin pek azı birbirine benzemektedir. Çünkü her şair, aşkı belli bir bağlamda ele almış, değerlendirmiş ve şiirinde aşkın o yönünü ön plana çıkarmıştır. İşte şiirde ön plana çıkan bu yön, o şiirin konusu olmuştur.
Bu vatan toprağın kara bağrında
Sıradağlar gibi duranlarındır
Bir tarih boyunca onun uğrunda
Kendini tarihe verenlerindir
Tutuşup kül olan ocaklarından
Şahlanıp köpüren ırmaklarından
Hudutlarda gaza bayraklarından
Alnına ışıklar vuranlarındır
Ardına bakmadan yollara düşen
Şimşek gibi çakan, sel gibi coşan
Huduttan hududa yol bulup koşan
Cepheden cepheyi soranlarındır
İleri atılıp sellercesine
Göğsünden vurulup tam ercesine
Bir gül bahçesine girercesine
Şu kara toprağa girenlerindir
Tarihin dilinden düşmez bu destan
Nehirler gazidir, dağlar kahraman
Her taşı bir yakut olan bu vatan
Can verme sırrına erenlerindir
Gökyay’ım ne desen ziyade değil
Bu sevgi bir kuru ifade değil
Sencileyin hasmı rüyada değil
Topun namlusunda görenlerindir
Orhan Saik Gökyay
Bu şiirin teması “vatan“dır. Türk edebiyat tarihinde bu temayı ele alan binlerce şiir yazılmıştır. Orhan Saik Gökyay, bu temayı şiirin başlığında da geçen “Bu vatan kimin?” sorusuna cevap oluşturacak biçimde bir konuya dönüştürmüştür.
Şair vatan temasını “vatanın coğrafi güzellikleri, bu vatanı var eden tarihsel ve kültürel değerler, Anadolu coğrafyasının vatanlaştırılması sürecinde etkili olan önemli kişiler, vatandan ayrı kalmanın verdiği acı, vatana kavuşmanın yaşattığı sevinç” gibi pek çok bağlamla sınırlayarak birer konuya dönüştürebilirdi. Ama şair bu temayı başka bir bağlamla sınırlamış, vatan kavramını başka bir açıdan ele almış, bir bakıma vatan denince şairin aklına vatanın hangi yönü geliyorsa, bu kavram şairde neleri çağrıştırıyorsa şair de şiirinde vatanın o yönünü ele almıştır.
Şair, vatan temasını “Bu vatanın gerçek sahipleri, vatan uğrunda canlarını seve seve feda edenlerdir” bağlamında sınırlayarak konulaştırmıştır.