EDEBÎ TENKİT:
Bir edebiyat veya sanat eserinin her yönüyle anlaşılmasını sağlamak ve eseri değerlendirmek amacıyla kaleme alınan yazı türüne edebî tenkit denir. Zevk tercihinin ifadesi olan tenkit, bir düşünce faaliyetidir ve insanın olduğu her yerde vardır. Tenkit bir seçimdir çünkü insan, en basit ihtiyaçlarını kendi tercihlerine ve seçimlerine göre düzenler.
Tenkidin pek çok çeşidi vardır: Günlük tenkit, siyasi tenkit, sosyal tenkit, edebî tenkit… Konumuz olan edebî tenkit ise bir taraftan edebiyata yakındır; diğer taraftan da temsil ettiği edebî görüşe göre siyaset, sosyoloji ve psikoloji ile ilgilidir. Yani bir yazarın eserinde, edebî olduğu kadar sosyal tenkit de bulunabilir. Edebiyatta bu durum, oldukça sık görülür çünkü edebî eserin, sosyal hayatla çok sıkı ilişkisi bulunmaktadır.
Tarih boyunca tenkit kavramı da gelişmiş, değişmiş ve yeni özellikler kazanmıştır. Bu özellikler zamanın ihtiyaçlarına, sanat ve edebiyat anlayışlarına göre şekil almıştır. Tenkit, dilimizde Fransızca “critique” kelimesinin karşılığı olarak kullanılan bir edebiyat terimidir. Tanzimat’tan önce tenkit kavramı için “ilm-i nakd” ifadesi kullanılmıştır. Günümüzde ise tenkit, “eleştiri” anlamında kullanılmaktadır.
EDEBÎ TENKİT (ELEŞTİRİ) TÜRÜNÜN ÖZELLİKLERİ:
Eleştirinin amacı, iyi ve güzel olan sanat eserinin değerini ortaya çıkarmak, sanatı iyi ve güzel olmayandan ayırt etmektir.
Eleştirmen, değerlendirmeleriyle yazara ve okuyucuya yol gösterir.
Eleştiriler genelde nesneldir ancak kişisel düşüncelerin ifade edildiği eleştiriler de vardır.
Eleştirmen, eleştiri yapacağı alanda gerekli bilgi birikimine sahip olmalıdır.
Eleştiri; sanatçı ve eser hakkında bilgi verdiği gibi dönemin özelliklerini ve sanat anlayışını da yansıtır.
Edebiyatımızdaki başlıca eleştiri yazarları şunlardır: Namık Kemal, Hüseyin Cahit Yalçın, Cenap Sahabettin, Ali Canip Yöntem, Ahmet Hamdi Tanpınar, Mehmet Kaplan, Cemil Meriç, Nurullah Ataç, Memet Fuat…
SERVET-İ FÜNUN DÖNENİNDE EDEBÎ TENKİT:
Tanzimat’la birlikte Batı’ya yöneliş başlar. Divan edebiyatına karşı bir tepki olarak doğan Tanzimat edebiyatında tenkidin başlıca iki prensipten hareket ettiği görülür: Eskinin reddi ve yeninin yaratılması. Tanzimatçılar, tenkit ve edebiyat anlayışlarını bu iki prensip etrafından geliştirmişlerdir. Tanzimat sanatçıları; yeni bir edebiyata duydukları ihtiyacı, önce eski edebiyatın prensiplerini ve hayat görüşünü eleştirmek suretiyle ortaya koyarlar. Böylece yeni bir tenkit devresi başlamış olur.
Servet-i Fünun Döneminde ise Türk edebiyatının Batılılaşmasında, o zamana kadar tüm yönlerde yapılan çalışmalar çok daha yoğun bir şekilde sürdürülmüştür. Bu noktada, Servetifünun edebiyatından önce başlayıp biten “abes – muktebes” tartışmasından sonra bu neslin dâhil olduğu önemli birkaç tartışma ve eleştiriden söz etmek yerinde olur. Bunlardan biri, Ahmet Mithat Efendi‘nin ünlü “Dekadanlar” makalesinin yol açtığı tartışma; diğeri Tevfik Fikret – Ali Ekrem Bolayır tartışmasına neden olan “Şiirimiz” makalesidir. Bunların dışında Cenap Şahabettkı, Ahmet Şuayp, Hüseyin Cahit Yalçın ve Mehmet Rauf‘un kimi tartışmaların dışında kaleme aldıkları edebiyat tarihimiz açısından önemli yazıları da belirtmek gerekir.
Servetifünun hareketi; ortaya konan metinler, edebiyat anlayışlarının farklılığı ve çeşitliliği yüzünden çok eleştiri almış bir topluluktur. Yeni adına ortaya koydukları çabalar; kimi zaman haklı kimi zaman da haksız olarak eleştirilmiştir. Servetifünun sanatçılarının; başlangıçta kendilerine yöneltilen eleştirilere cevap vermek ve bir tür savunma yapmak amacıyla giriştikleri kalem tecrübeleri daha sonra karşı eleştirilerin artmasına neden olmuştur. Servetifünun sanatçıları, kendi edebiyat ve sanat anlayışlarını açıklama gereği hissetmişler ve bu yolda yazılar kaleme almışlardır.
Servetifünun sanatçılarının Türk Edebiyatına önemli hizmetlerinden biri de Batılı sanatçıları Türk okuyucularına tanıtmaları, onların eserlerindeki nitelikleri kendi şiir, roman, öykü ve makalelerinde kullanmış olmalarıdır. Şiirde sembolizm, parnasizm; roman ve öyküde realizm, natüralizm gibi akımları uygulama sahasına koyan onlardır. Ayrıca, Halit Ziya ile “vak’a öyküsü” edebiyatımızda ilk güçlü örneklerini vermiştir. Edebiyat estetiğini büyük ölçüde Batı edebiyatına dayandıran bu edebiyat anlayışının bazı olumsuz yönleri de olmuştur.
Servetifünun sanatçıları, bir önceki kuşaktan “eski – yeni” tartışmasını miras almış; o zemin üzerinde etkileri devam eden bir eleştiri geleneği ile karşı karşıya kalmışlardır. Muallim Naci‘nin erken ölümü, Recaizade Mahmut Ekrem‘in bu tartışmayı sürdürmek istememesi gibi nedenlerle “eski -yeni” tartışması durulur gibi olmuş fakat Ahmet Mithat Efendi’nin, Servetifünun sanatçılarını Tanzimat öncesine dönmekle itham eden “Dekadanlar” makalesi bu tartışmaları yeniden alevlendirmiştir. Eserlerinde ağır bir dil kullanan ve ancak seçkin zümreye hitap eden bir edebiyat oluşturan bu topluluğun sanatçıları, Ahmet Mithat Efendi gibi kendisini halka, halk diliyle yazmaya adamış bir yazarı rahatsız etmiştir. Gerçekten de Servetifünun, seçkin sınıfa hitap eden bir edebiyattır. Bu yönüyle divan edebiyatına benzemektedir. Cenap Sahabettin, Ahmet Mithat Efendi’nin bu ithamına karşılık “Dekadizm Nedir?” adlı bir makale ile cevap vermiş; gerçek dekadanların Fransa’da olduğunu ve ilk dekadanın da Charles Baudelaire olduğunu ifade etmiştir. “Dekadanlar“, sembolizm ekolünü kuran karamsar şair ve yazarlara Fransa’da verilen addır. Bunlar; toplumun problemlerine sırtlarını çeviren, daha çok bireysel ıstıraplarını dile getiren, sanatı sanat için yapan, kullandıkları üslup ve temalarla sanatlarını sınırlamış şairler topluluğudur. Bu bakımdan yaptıkları sanat göz önüne alınırsa bu tabir Servetifünunculara tıpa tıp uymaktadır.
Servetifünun edebiyatında ikinci önemli tenkit, kendi aralarında oluşan bir tartışmadır. Bu nesil arasında ilk önemli tartışma ve görüş ayrılığı Ali Ekrem Bolayır ile o sıralarda Servetifünun dergisinin yazı işleri müdürü olan Tevfik Fikret arasında meydana gelmiştir. Konunun özünde Ali Ekrem Bolayır ile Ahmet Rasim, Servetifünun sanat ve edebiyat anlayışının kimi bozuk yönlerini düzeltmek ve edebiyat açısından daha sağlıklı bir çizgiye gelmek amacıyla bir öz eleştiri yapmak niyetinden kaynaklanan hamle vardır. Fakat derginin başında bulunan Fikret’in aşın alınganlığı ve geçimsizliği böyle bir öz eleştiriyi kaldırmamıştır. Bunun üzerine Ali Ekrem, Servetifünun şiiri hakkın-da kendi görüşlerini içeren “Şiirimiz” adlı bir makale kaleme almıştır. Tevfik Fikret, derginin yazı işleri müdürü olarak söz konusu makaleyi olduğu gibi yayımlama sözü verdiği hâlde sözünde durmamıştır. Üstelik makalenin bazı yerlerini sansürleyerek yayımlamıştır. Bunu bir hakaret sayan Ali Ekrem, o sıralarda günlük olarak çıkan “Servet” ve “Malûmat” dergilerinde söz konusu makalesinin Fikret tarafından kısaltıldıktan sonra yayımlandığını ilan etmiştir. Ardından da yazısının tamamını “Malûmat” dergisinde yayımlamış ve böylece eski arkadaşlarıyla yollarını ayırmıştır. Bu makalesinde Ali Ekrem, Cenap ve Fikret’in şiirlerindeki aksaklıkları ortaya dökmüştür. Fikret ve Cenap da Ali Ekrem’e cevap vermekte gecikmemişlerdir. Ciddi bir edebiyat ve sanat tartışmasından çok, karşılıklı duygusal kırgınlıkların egemen olduğu bir eleştiri ortamı yaratılmıştır. Cenap Sahabettin, “Raik Vecdi” takma adıyla “Müntekid-i Hakiki” makalesini yazmış ve bu yazıda Ali Ekrem’in bir eleştirmen olamayacağını anlatmıştır. Çok geçmeden Mehmet Rauf ve Hüseyin Cahit de bu tartışmaya dâhil olmuşlardır. Tartışmayı sürdüren makalelerin bir kısmı Servetifünun’da karşıtları da Baba Tahir’in “Malûmat” dergisinde yayımlanmıştır. Bu arada Ahmet Reşit (Hüseyin Nazım) de Servetifünun’dan ayrılarak “Malûmaf’ta yazmaya başlamış, onu Menemenlizade Mehmet Tahir izlemiştir. Böylece bu topluluğun dağılıtıasına neden olacak önemli bir kalem tartışması ortaya çıkmıştır.
Servetıfünun sanatçılarının büyük bölümü eleştiri alanında ürün vermiştir. Bu eleştiri yazıları daha çok Servetifünun dergisinin “Musahabe-i Edebiye (Edebiyat Sohbetleri)” sütunlarında yayımlanmıştır. Bunlar arasında önemlileri şunlardır:
Tevfik Fikret:
“Lisan-ı Şiir”, “Evzan-ı Aruz”, “Nazım mı Güçtür Nesir mi?”, “Tesir-i Evzan”, “Tasfiye-i Lisan”, “Romanların Tesiri” gibi birçoğu Servetifünun estetiğini kuran yazılarında düşüncelerini sıralamıştır. Şair, bu yazılarında yapıcı bir üslup kullanmıştır. Öğretici tarafları ağır basan bu yazılar, Fikret’in düşüncelerini söylediği metinler olarak değer kazanır.
Cenap Sahabettin:
Servetifünun dergisinde, “Esalîb-i Ezmine”de üslupların değişik zamanlarda değişik biçimlere girebileceğini yazmıştır. “Esalîb-i Milel“de, farklı milletlere mensup yazarların üsluplarının da farklı olacağını daha çok Taine’in görüşünden hareketle ifade etmiştir. “Menafi-i Edebiyye”, “Yeni Tabirat”, “Yeni Elfaz”, “Tabiata Karşı Şair”, “Müntekld-i Hakiki” gibi estetik ve eleştiri etrafında kaleme alınmış yazılarıyla bu türün gelişmesine ve yeni bir edebiyat anlayışının yerleşmesine hizmet etmiştir.
Mehmet Rauf
“Bizde Hikâye” ve “Bizde Roman” adlı yazıları önemlidir.
Ali Ekrem Bolayır:
“Şiirimiz” adlı uzun yazısı ile Servetifünun edebiyatının sanat anlayışını eleştirmiştir.
Hüseyin Cahit Yalçın:
“Edebiyat-ı Cedide – Menşe ve Esasları”, “Romanlara Dair”, “Sanat ve Şiirin İstikbali” adlı yazıları ve özellikle “Hikmet-i Bedayiye Dair” başlığı altında yayımladığı on altı makalesiyle dikkati çekmiştir. Hüseyin Cahit; Ahmet Rasim ve Ali Kemal’le olan tartışmalarını “Kavgalarım” adı altında kitaplaştırmış ve 1910 yılında yayımlamıştır.
Bu çalışmaların yanında, Servetifünun Döneminde edebî çalışmalarını sadece tenkit alanında toplayan tek sanatçı Ahmet Şuayp’tır.
SERVET-İ FÜNUN DÖNEMİ TENKİDİNİN ÖZELLİKLERİ:
- Edebî eserde estetik bir amaç arayan, edebî zevkin zamana bağlı olarak değişebileceğini düşünen, edebiyatta yararlılık amacının olmadığını ve sanatın ahlakçı bir amaç gütmediğini vurgulayan Servetifünun sanatçılarına göre tenkit kesin kurallara bağlanamaz. Eleştiri, kişisel yargıları içerir.
- Servetifünun neslinin tenkit anlayışı, çağdaşları olan Fransız tenkidine, özellikle Hippolyte Taine (İpolit Ten)’e dayanır. Onlar, Türk edebiyatındaki tenkit anlayışını birçok noktada kusurlu bularak edebiyatımızda yeni bir tenkit görüşü yaratmak istemişlerdir. Servetifünun’dan önceki nesiller Batılı yazarların edebiyatla ilgili düşüncelerinden yararlanmışlar ancak Batılı tenkitçilerin eleştirel düşünce ve eserleri ile yakından ilgilenmemişlerdir. Servetifünun sanatçıları ise Batılı yazarların eserlerini daha büyük bir dikkatle inceledikleri gibi, tanınmış tenkitçilerin düşüncelerinden de yararlanarak bu düşünceleri eserlerinde uygulamışlardır.
- Bu dönemde tenkit, yeni. bir tür olarak önem kazanmış ve Batılı sanatçılar incelenerek tenkit yöntemleri tanıtılmıştır.
- Sadece Fransız tenkidini, düşünce sistemini örnek almaları, eser ve yazarın dışındaki konularla ilgilenmeleri bu dönem tenkidinin olumsuz yönüdür.